Изреката „Девојката царува, невестата робува“, иако кратка по форма, во себе носи богатство од културни претпоставки, родови очекувања и историски обрасци за релациите на Балканот. Како психотерапевт длабоко сум запознаена со меѓусебното влијание на културата, психологијата и идентитетот и оваа изрека ја гледам како богат објектив преку кој може да се истражува трансгенерациското пренесување на улогите и верувањата за родот, слободата и односите.
Во својата пракса често се среќавам со млади жени кои исплашени од „бракот“ и „царувањето“ на мажот, избегнуваат остварување на партнерски врски или избираат сингл (single) живот. Имајќи на ум дека волкот кој се плаши од кучињата, останува гладен, размислував овие денови за влијанието на трансгенерациското искуство врз нашите избори и одлуки, но и за нашите базични потреби. Копајќи по нашето етнолошко наследство, налетав на оваа поговорка која метафорички даде одговор на некои од отворените прашања.
Феминистичка перспектива
Од феминистичка перспектива, изреката нагласува остра дихотомија: невенчаната девојка, славена поради својата слобода и автономија, преминува во брак, каде што наводно ја губи својата независност и станува робинка.
Употребата на терминот „царува“ асоцира на слики на самоувереност, моќ и избор — состојба во која младата жена се гледа како самостојна, посакувана и полна со живот. Наспроти тоа, „робува“ ја позиционира мажената жена во состојба на ропство, сугерирајќи губење на личната моќ додека се прилагодува на општествените очекувања за домаќинство, грижа и покорност.
Оваа дихотомија го одржува верувањето дека вредноста на жената се намалува по бракот, бидејќи нејзиниот идентитет се потчинува на улоги дефинирани од другите: сопруга, мајка или снаа. Од феминистички аспект, ова ги одразува патријархалните структури длабоко вкоренети во балканските општества, во кои традиционалните семејни системи долго време ги диктирале улогите и однесувањето на жените. Изреката суптилно ја зацврстува идејата дека бракот, иако посакуван и очекуван во исто време претставува форма на заробеност за жените — поим кој продолжува да се пренесува низ генерации.
Трансгенерациски пораки: Тежината на наследените верувања
Изреката опфаќа трансгенерациска порака која влијае на психолошките и релациските искуства на жените на Балканот. Културните наративи како овој не се само зборови; тие носат тежина на наследени верувања кои го обликуваат идентитетот и очекувањата. Жените често ги интернализираат овие пораки, свесно или несвесно, од своите мајки, баби и други женски роднини.
Како психотерапевт, забележувам како ваквите наративи придонесуваат за „шеми“ што жените ги носат во своите односи. На пример, верувањето дека бракот подразбира саможртвување може да доведе до чувства на огорченост, вина или неадекватност, доколку жената посакува повеќе за себе надвор од улогите на сопруга и мајка. Покрај тоа, ова наследено верување може да влијае на тоа како мажите гледаат на односите, одржувајќи очекувања дека нивните сопруги ќе ги стават семејните и домашните обврски пред своите сопствени желби и потреби.
Овие културни скрипти исто така влијаат на тоа како ќерките ги гледаат своите мајки. Перцепцијата на мајката како „робинка“ може да инспирира отпор или резигнација кај следната генерација. Ќерките можат или целосно да ги отфрлат традиционалните улоги, барајќи независност или да се чувствуваат врзани од семејната лојалност и да ги реплицираат.
Во секој случај, изреката остава неизбришлив печат врз психолошкиот пејзаж на семејната динамика.
Редефинирање на односите: Повик за промена
Во современ контекст, „Девојка царува, невеста робува“ отвора прашања за тоа како односите се дефинираат денес во нашето блиско окружување. Дали жените навистина се осудени да ја изгубат својата автономија во бракот или можат да се појават нови парадигми кои ја почитуваат индивидуалноста и еднаквоста на двата партнера?
Како психотерапевт кој работи со парови и семејства, се залагам за преосмислување на релациските улоги. Односите процветуваат кога се градат врз основа на заемна почит, споделени одговорности и отворена комуникација. Традиционалните родови улоги често го задушуваат потенцијалот за автентична поврзаност, бидејќи ги ограничуваат луѓето во однапред дефинирани очекувања. Со предизвикување на овие улоги, паровите можат заедно да создадат партнерства што ги оснажуваат двата партнера.
Моќен пат кон оваа промена лежи во истражувањето на наративите кои се пренесуваат низ семејствата. Кога жените и мажите се вклучуваат во рефлективни разговори за верувањата што ги наследиле, можат да почнат да се ослободуваат од ограничувачките културни скрипти.
На пример, што ако невестата може да „царува“ заедно со својот партнер, наместо да „робува“? Што ако на бракот се гледа како заедништво, наместо како премин во ропство? Може ли бракот да биде партнерство на еднакви, наместо на главни и потчинети?
Во психотерапијата кога зборуваме на овој начин, ние всушност заедно со клиентите креираме нови наративи и тоа е единствениот начин на којшто можат да се променат старите наративи (не да се поништат или избришат).
Исцелување преку свесност и акција
Процесот на ослободување од трансгенерациски наративи како „Девојка царува, невеста робува“ бара и свесност и акција. Психотерапијата обезбедува простор за индивидуите да истражат како овие културни пораки го обликуваат нивниот идентитет и односите. Преку испитување на интернализираните верувања, жените можат да ја повратат својата автономија и да ги редефинираат своите улоги на начини што се во согласност со нивната вистинска природа.
Феминистичките пристапи во терапијата ја нагласуваат оснаженоста, охрабрувајќи ги жените да поставуваат граници, да ги следат своите амбиции и да ги предизвикуваат општествените норми. Овој процес е корисен и за мажите, бидејќи тие учат да ги преиспитуваат традиционалните концепти на машкост и да прифатат поегалитарни улоги во своите односи.
Наследство за идните генерации
Менувањето на длабоко вкоренетите културни наративи не е лесна задача, но е од суштинско значење за благосостојбата на идните генерации. Со поттикнување односи изградени врз еднаквост и заемна поддршка, можеме да создадеме ново наследство – наследство во кое ќерките и синовите растат сведочејќи партнерства каде што двајцата партнери „царуваат“ заедно.
Овој пресврт бара колективен напор, вклучувајќи едукација, отворен дијалог и модел на здрави односи. Семејствата играат клучна улога во оваа трансформација. Со отфрлање на поимот дека невестата мора да „робува“ и со прифаќање на идејата дека таа може да продолжи да „царува“ семејствата можат да ги препишат своите наративи и да ги оснажат своите деца да трасираат нови патишта.
Заклучок
„Девојка царува, невеста робува“ служи и како предупредувачка приказна и како повик за акција. Таа ги одразува трајните влијанија на патријархалните вредности врз животите на жените на Балканот, но истовремено го нагласува и потенцијалот за промена. Преку испитување на оваа изрека од феминистичка перспектива и адресирање на нејзиниот трансгенерациски импакт, можеме да започнеме да го редефинираме значењето на тоа што значи да се биде жена, партнер и индивидуалец во современото општество.
Да работиме за иднина во која и девојките и невестите „царуваат“ – не во спротивставеност, туку во хармонија една со друга.
Драгица Стаменковиќ
Лиценциран психолог, европски сертифициран психотерапевт, м-р по клиничка и советодавна психологија, тренер
